در گفت وگو با علی مغازه ای ـ پژوهشگر موسیقی
نگاهی به موسیقی نوروزی از چهارشنبه سوری تا سیزده به در
كاراموند: یك كارشناس موسیقی درباره آداب و موسیقی دیرین نوروز می گوید كه چیز زیادی از آن باقی نمانده است ولی در گذشته مراسم نوروز به سه بخش تقسیم می شده است؛ بخش اول از اواخر اسفند شروع شده و با شعرهایی كه آغاز بهار را نوید می دهند هم راه است، همین طور در این بخش مردم چیزهای قدیمی خودرا رها می كرده اند. در بخش دوم از یكم تا 12 فروردین به دید و بازدید و در بخش سوم به دامان طبیعت می رفته اند.
به گزارش كاراموند به نقل از ایسنا، در ایران از گذشته آداب و رسوم خاصی برای مناسبت های مختلف وجود داشته است، مناسبت هایی كه در روزهای عزاداری و شادی بسته به مراسم خاص، شكل متفاوتی در نواحی مختلف كشور به خود می گرفتند. نوروز و سیزده به در هم كه یكی از مهم ترین و كهن ترین ایام شادی در ایران و با رسم و رسوم متفاوتی هم راه است. در این ایام مردم می كوشند در سال جدید تغییرات مثبتی در خود، خانه و ظاهرشان ایجاد كنند.
حالا در نوروز ۹۹ كه با شرایط خاصی هم طی شد، تصمیم گرفتیم گپی با یكی از كارشناسان موسیقی درباره رسم و رسوم نوروز و سیزده به در و آوازها و موسیقی های كهنی كه در این ایام اجرا می شده است، داشته باشیم.
بسیاری از رسوم نوروزی از بین رفته است
علی مغازه ای می گوید: آیین های نوروزی همچون سایر مناسك و آداب و رسوم فرهنگی ایران و فارسی زبانان در نسبت خود با زمانه و تغییرات ساختار و سبك زندگی، رنگ باخته و به فراموشی سپرده شده اند. از آنجائیكه دگرگونی های اجتماعی تحولات بزرگی در فرهنگ، آداب و رسوم ایجاد می كند، خیلی از آیین های موسیقایی نوروزی نه فقط رنگ باخته و به فراموشی سپرده شده اند بلكه متأسفانه منابع خوب و متنوعی برای بازیافت و بازشناسی آنها وجود ندارد.
او ادامه می دهد: در بحث منبع شناسی مكتوب ریشه های آیین های نوروزی، یكسری كتاب ها و مقالات نوشته شده است كه همچون این منابع اصلی می توان به كتاب تحقیقات الكساندر خودسكو اشاره نمود. این محقق قریب به ۱۴ سال در ایران، خصوصا در شمال كشور و مناطق البرز شمالی و جنوبی گشت و گذار و زندگی و اشعاری را یادداشت كرده است و در چارچوب یك كتاب به نام نمونه هایی از اشعار مردمی ایران در میان سال های ۱۸۴۰ یا ۱۸۵۰ میلادی در انگلستان چاپ كرده است. این كتاب یكی از منابع اصلی توجه به ترانه ها و اشعار نوروزی مردم شمال ایران است.
این كارشناس موسیقی درباره دیگر منابع آداب و رسوم نوروزی بیان می كند: از دیگر منابع مطالعاتی در زمان پیش و بعد از اسلام هم كتاب هایی در دست است؛ همچون یكی از كتب خارجی كه با ترجمه كاظم زاده به چاپ رسیده است. همین طور در بعضی كتاب ها و مطالعاتی كه درباره ساسانیان در دست است درباب آداب نوروزی ایرانیان به اشاره مطالبی نوشته شده است. یا در یكی از مجلدهای مجموعه بزرگ بحارالانوار محمدباقر مجلسی بابی وجود دارد با عنوان «یوم النیروز و تعیینه» كه به نوروز و آداب آن پرداخته است. همین طور مقالاتی از افرادی همچون یحی ذكا درباره موسیقی نوروز نوشته شده است كه این نوشتارها بخشی منابع مهم ما درباب موسیقی نوروزی هستند.
او با اشاره به ساختار موسیقی دستگاهی اضافه كرد: از طرف دیگر نوروز و فرهنگ نوروزی بر طبق آنچه كه در ردیف های موسیقی ایرانی با اسامی متنوعی به شكل گسترده در این گنجینه بزرگ موسیقی آمده است، می تواند یكی از منابع مهم بازشناسی موسیقی ویژه نوروز را برای پژوهشی وسیع به دست دهد؛ بعنوان مثال اسم نوروزات (جمع نوروزی های موسیقی مقامی) وجود دارد كه ذهن ما را معطوف به این می كند كه مسئله و جشن و آیین نوروز در موسیقی ایران از زمان باستان دارای جایگاه و اهمیت بسیار بالایی بوده است.
گوشه های نوروزی كدامند؟
مغازه ای اضافه می كند: در ردیف موسیقی ایرانی اسامی بسیار مهمی داریم كه كتاب «گوشه» استاد ارشد تهماسبی توضیحات مفصلی برای آنها دارد كه گوشه های نوروز را برشمرده و شرحی بر آنها به دست می دهد؛ گوشه هایی چون نوروز صبا، نوروز اصل، نوروز عجم، نوروز ترك، نوروز اصل صغیر، نوروز خارا، نوروز بزرگ، نوروز سلطانی، نوروز ورزگ، نوروز عرب، نوروز كیقبادی، نوروزمطلق، نوروز معرب، نوروز كوچك نوروز بیانی و...؛ تمام این گوشه ها نام واژه ها و عباراتی هستند كه ارتباط و اشاراتی به نوروز دارد و هر كدام در ردیف آوازی شعرهای مناسب خودرا دارد.
او اضافه می كند: مثلاً در نوروز سلطانی به نقل از آقای حسن مشحون شعری با عبارات «باد و باران آمده، نوروز سلطان آمده، مژده دهید ای دوستان، این سال نو باز آمده» داریم. همین طور «سی لحن باربد» را داریم كه یكی از الحان آن به نام سازِ نوروز است؛ سی لحن باربد از عناصر هویتی و اشكال و ترتیب های اجرای آهنگ ها در موسیقی قدیم ایران بوده كه ایجادش را به باربد، موسیقی دان دوره ساسانیان نسبت داده اند.
نوروز دارای سه مرحله است
این پژوهشگر درباره موسیقی نوروزی بیشتر توضیح می دهد: بنا بر شواهد، موسیقی نوروزی تنوع بسیار گسترده ای داشته كه می توان بر پایه فرهنگ فولكلور ایران آنها را بازخوانی و نمادشناسی كرد. نوروز مجموعه ای از آداب است كه در نسبت انسان ایرانی با نوروز می توان مجموعه ای از آداب را به سه دوره زمانی تفكیك كرد. به لحاظ انسان شناسی فرهنگی اولین مرحله نوروزخوانی قبل از نوروز از اواخر اسفند شروع می شود كه اشعاری را برای نوید دادن فرارسیدن نوروز و شكوفایی طبیعت می خواندند. همین طور در این مرحله برای جدا شدن از سال كهنه و دور كردن هر آنچه كه از سال كهنه باقی می ماند كارهایی مانند خانه تكانی، غبارروبی، رنگ كردن درها و پنجره ها، رویاندن سبزه یا تعویض وسایل و ظواهر و نو كردن آنها انجام می گرفته و در نهایت وسایلی كه دیگر نیازی برایشان وجود نداشته به همراه خار و خاشاك اطراف خانه ها در شب چهارشنبه ی آخر سال آتش می زده اند. همه این آداب موسیقی های خاص خودرا داشته است همچون آتش بازی چهارشنبه آخرسال و قاشق زنی بعد از آتش بازی. ترانه هایی مانند «شب چارشنبه چار» در فارس یا شب چارشنبه سوری و ترانه قاشق زنی در تهران قدیم.
این كارشناس موسیقی ادامه می دهد: در مرحله دوم كه می توان به آن مرحله گذار گفت، از یكم فروردین شروع شده و تا ۱۲ روز ادامه دارد. در این مدت در اقوام مختلف ایران كه كماكان تا حدودی به قسمتی از آداب آن پایبند هستند، تقریباّ امور روزمره و مشاغل و حِرف خودرا تعطیل یا تعلیق كرده و به دیدار دوستان، آشنایان و اقوام می رفتند و گاهی در بعضی مناطق جوانان به بازی های نمایشی و میدانی مانند رقص های محلی با ساز و دهل، كشتی پهلوانی، جنگ ورزا ( مخصوص بخش هایی از شمال است كه به جنگ گاوها می گفتند)، اسب دوانی، پرتاب سنگ و وزنه و كارهای نمایشی فردی و غیره می پرداختند.
او اضافه می كند: در مرحله سوم كه می توان به آن مرحله آغاز ورود به زندگی اجتماعی در سال نو گفت از بامداد ۱۳ فروردین شروع می شود. در این روز مردم از خانه خود خارج شده به دل طبیعت می روند كه آداب و مناسك خودرا همچون سبزه گره زدن، به آب انداختن سبزه عید و... انجام دهند و البته بعضی از این آداب هنوز مرسوم می باشد. مردم در این روز بازی های مختلف، تاب خوردن از شاخه های درختان كه در قدیم دختران انجام می داده اند، خوردن آش رشته و باقالی پلو داشته اند. كلیه این كارها نیز موسیقی خاص خودرا داشته اند كه تمامی ترانه های این آداب و سنت ها به دلایلی بطور كامل از این مناسك حذف گردیده است، البته امروزه حتی شادی هم از این آداب حذف گردیده است.
نوروزخوانی
مغازه ای با اعلان اینكه كلیه این سه مرحله نشانه ها و مفاهیمی هستند كه باید روی آنها بررسی های مفصل صورت بگیرد، می گوید: این سه مرحله با اسطوره ها، اساطیر و نمادهای نور و روشنی كه در طبیعت بوده و انسان ایرانی با آنها نوروز را جشن می گرفته، مرتبط بوده است. امروزه آداب و سنن نوروزی به یك نوروزخوانی محدود شده است. زمانی كه از نوروزخوانی صحبت می شود همه به نوروزخوانی متداول در شمال اشاره می كنند كه در گیلان در دو سوی سفید رود یعنی بیه پس و بیه پیش و آن سوتر در تالش با لحن و بیان متفاوت وجود دارد؛ گرچه كه بنا بر همان كتاب الكساندر خودزكو نوروزخوانی در گیلان و دیلمان و مازندران یا طبرستان و گلستان یا استرآباد و همین طور دامنه جنوبی البرز متداول بوده است.
او درباره نوروزخوانی ادامه می دهد: متاسفانه به اشتباه تصور بر این است كه نوروزخوانی، تنها موسیقیِ منتسب و مربوط به نوروز است، گرچه یك گونه موسیقی نوروزی است كه در شمال ایران و دامنه جنوب البرز متداول بوده است. شاید یكی از دلایلی كه نوروزخوانی در این مناطق رایج و بارز بوده است، ارتباط آن با رویش زمین، كشاورزی و رونق اقتصادی زندگی مردم بوده است كه از دامنه جنوبی البرز هم برای خرید به شمال می رفته اند. این شكل موسیقی به سبب سادگی اجرای آن كه تنها با یك خواننده و یك یا چند هم خوان انجام می شود البته بیشتر هم به شكل نمایشی همچنان اجرا می شد در صورتیكه در گذشته كاركرد فرهنگی خاصی داشت. به هر حال مسئله فرهنگ و آداب نوروز هیچ وقت مسئله ساده ای نبوده و نیست.
مخالفت ها و موافقت ها با نوروز
او دراین زمینه می گوید: در مخالفت با نوروز از امام محمد غزالی و افرادی دیگر صحبت هایی وجود دارد كه البته در عین حال، در متون اسلامی و دینی مطالبی از شیخ كلینی در كتاب كافی، شیخ صدوق در تهذیب الاحكام، شیخ طوسی در الاستبصار و علامه مجلسی در بهارالانوار در جهت موافقت با نوروز و منافع نوروزی وجود دارد كه می توان آنها را و سایر منابع مكتوب فقهی و دینی را بررسی كرد.
اسامی نوروزی
مغازه ای درانتها اظهار می كند: اسامی متنوعی همچون عمو نوروز، خواجه پیروز یا حاجی فیروز امروزی، چهارشنبه سوری، قاشق زنی، تحویل سال، سیزده به در، میرنوروزی، كاسه شكستن و بسیاری واژه ها و مفاهیم دیگر، همگی ظرفیت های بسیار ارزشمندی برای كشف رابطه این مفاهیم با موسیقی متناسب خودشان را دارا هستند كه بسیاری فراموش شده اند.
شاید یكی از علل این نابودی یا فراموشی موسیقی با آمدن موسیقی های ضبط شده صورت پذیرفت؛ چونكه به آرامی اجرای موسیقی های زنده از بین رفتند. اینها لطمه های تكنولوژیكی است كه به مرور موجب از بین رفتن آداب ها و سنت های زیبای قدیمی مان شده و الان ما را با فرهنگ بسیار محدودی از آنچه كه از نیاكان باقی مانده مواجه كرده است.
منبع: كاراموند
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب